Ομιλία

του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών

και πάσης Ελλάδος

κ. κ. Χριστοδούλου στους Ελληνες Ευρωβουλευτές

( Αθήνα, 9 Φεβρουαρίου 2002 )

Κατά την προηγούμενη, περσινή, συνάντηση μας μου δώσατε τη δυνατότητα να σας μιλήσω για ορισμένα ζητήματα σχετικά με το μέλλον της Ευρώπης και τις αρχές του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού. Αναφέρθηκα ιδιαίτερα στις ελληνορωμαϊκές και χριστιανικές καταβολές του και προβληματισθήκαμε μαζί στον κίνδυνο να ζήσουν τα παιδιά μας σε μιαν Ευρώπη που θα έχει ξεχάσει τις ρίζες της, χωρίς δηλαδή προσανατολισμό και ταυτότητα.

Σήμερα θα μου επιτρέψετε να σας μιλήσω και πάλι όχι επίσημα, αλλά με τρόπο που μιλάμε ως αδελφοί και διάκονοι του ελληνικού λαού, από διαφορετική θέση ο καθένας μας.

Πρώτα από όλα θέλω να σας ομολογήσω ότι με διακατέχει ως Ποιμένα πάντα η συναίσθηση της ευθύνης και της πνευματικής φροντίδας του λαού μας μέσα στην πορευόμενη Ευρώπη. Και βλέποντας τις ατέλειες μας - μιλώ πάντα για τους ανθρώπους της Εκκλησίας - προσεύχομαι να μας ελεήσει ο Κύριος μας Ιησούς Χριστός και να μας βοηθήσει να αγωνιστούμε να μην εκκοσμικευθεί η Εκκλησία, να αποκτήσουμε αγιότητα , να παραμείνουμε το άλας της κοινωνίας, να ισχυροποιήσουμε με την αγάπη μας τη φωνή της Εκκλησίας στα δρώμενα της εποχής μας, να ενδυναμώσουμε την ιεραποστολική Της παρουσία στον σύγχρονο κόσμο.

Οπως γνωρίζετε η Εκκλησία μας προσεύχεται "υπέρ των αμαρτημάτων" του κλήρου της και όχι των αμαρτημάτων, αλλά των "αγνοημάτων" του λαού. Από τη δική μας λοιπόν την αγιότητα εξαρτάται το ήθος και η ποιότητα της κοινωνίας. Γι΄αυτό κι έχουμε βαρυτάτη ευθύνη για την κατάσταση της. Ετσι ό,τι βλέπει η Εκκλησία κατά την πορεία της Ενωμένης Ευρώπης ως μειονέκτημα, ως ατέλεια, ως κίνδυνο για τον Πολιτισμό της, το φορτώνεται στην πλάτη Της, γιατί γνωρίζει ότι φέρει σοβαρή ευθύνη. Είναι εύκολο να μεταθέτουμε τις ευθύνες στους άλλους. Είναι εύκολο να κάνουμε τους εισαγγελείς. Ομως δεν βοηθάμε έτσι την ευρωπαϊκή οικογένεια μας. Αν εμείς οι Χριστιανοί είχαμε πίστη ως κόκκο σινάπεως θα κάναμε πραγματικά θαύματα και στην εποχή μας. Δυστυχώς δεν την έχουμε.

Σεις, στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και στο Ευρωκοινοβούλιο ζήτε τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ευρωπαϊκές κοινωνίες, από τις οποίες σε ένα σημαντικό ποσοστό έχει χαθεί η Πίστη στην ιερότητα της ζωής και ο σεβασμός στον άνθρωπο. Εσείς βιώνετε επίσης όλες τις σοβαρές δυσκολίες που αντιμετωπίζει η κοινή πορεία της Ευρώπης. Αλλά και σεις φέτος είχατε κατ' εξοχήν την ικανοποίηση του πολύ θετικού βήματος που είναι το κοινό νόμισμα στις χώρες - μέλη της Ε.Ε. Ενα σχόλιο πάνω σε αυτό. Με την καρδιά μου εύχομαι κάποτε να αποκτήσει το Ευρωνόμισμα πρόσωπο, όπως και όλη η Ευρώπη μας. Ταπεινά φρονώ ότι θα μπορούσε με μία σύνθεση ή με ένα μοίρασμα στα πολλά χαρτονομίσματα που υπάρχουν να προβληθούν οι σκαπανείς του ευρωπαϊκού πνεύματος. Να συμφωνήσετε όλοι σε ένα χαρακτηριστικό πρόσωπο από κάθε χώρα, όπως λ.χ. στο Σωκράτη από την Ελλάδα, τον Γκαίτε από τη Γερμανία, τον Θερβάντες από την Ισπανία, τον Πασκάλ από τη Γαλλία, το Μότσαρτ από την Αυστρία, το Ντάντε από την Ιταλία, το Σαίξπηρ από την Αγγλία κ.λ.π. Η ασυμφωνία στα κοινώς παραδεκτά πρόσωπα που συνέβαλαν στην ευρωπαϊκή ταυτότητα δείχνει γλαφυρά τη δυσκολία που υπάρχει συνεννόησης και δημιουργίας του κοινού προσώπου της Ευρώπης. O Πρόεδρος τότε της Ευρ. Επιτροπής κ. Ζακ Ντελόρ σε ομιλία του προς τις Εκκλησίες στις Βριξέλες, στις 14 Απριλίου του 1992, είχε πει: " Εάν δεν καταφέρουμε στα επόμενα δέκα χρόνια να δώσουμε "μιά ψυχή στην Ευρώπη", να της δώσουμε πνευματικότητα και νόημα, τότε το παιχνίδι έχει χαθεί".

Είναι μία βασική δυσκολία η απουσία μέχρι τώρα μιας σχηματισμένης οντότητας που να συνιστά την Ευρώπη. Εμείς, οι Ορθόδοξοι χριστιανοί, αναγνωρίζουμε την αναγκαιότητα να βλέπουμε και να προχωρούμε πάντα μπροστά, και μάλιστα να είμαστε πρωτοπόροι στην εξέλιξη της Ευρώπης. Ομως παράλληλα λέμε ότι πρέπει να προχωράμε και να υψώνουμε τα κλαδιά μας στον ουρανό, διατηρώντας πάντα την ενότητα μας με τις πνευματικές ρίζες μας. Αν το κάνουμε αυτό θα παραμείνουμε στην παγκόσμια πρωτοπορία του πνεύματος και θα μένουμε όλοι οι Ευρωπαίοι μεταξύ μας ενωμένοι. Είμαστε ανοικτοί στην κυκλοφορία ιδεών και στο διάλογο μεταξύ πολιτισμών και θρησκειών γιατί πιστεύομε στην ηθική και πνευματική διάσταση του ευρωπαϊκού πολιτισμού κι έχομε την πεποίθηση ότι προχωρούμε μπροστά βασιζόμενοι όχι μόνο σε νομοθετικές ή οικονομικές παραμέτρους.

Παρατηρούμε σήμερα τη διακίνηση πολλών και διαφόρων ιδεών στη Γηραιά Ηπειρο μας. Ορισμένοι που θέλησαν να ταξιδέψουν στο πέλαγος της ιστορίας χωρίς τα εφόδια της Ελληνορωμαϊκής και Χριστιανικής Παράδοσης υποστηρίζουν ότι κινούνται με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ελευθερία. Σημαντικότατη κατάκτηση ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θεόδοτο αγαθό η ελευθερία. Και για τα δύο χύθηκαν ποταμοί αιμάτων. Ομως θέλει προσοχή. Οταν ως μέτρο όλων των πραγμάτων θεωρείται ο άνθρωπος με τα πάθη και τις αδυναμίες του, τότε φοβούμαι ότι η επίκληση των δικαιωμάτων του ανθρώπου ή της ελευθερίας γίνεται όχι μόνο επιλεκτικά, αλλά και υποκριτικά. Το σημαντικό είναι να βλέπουμε τον άλλο ως πρόσωπο, ως εικόνα του Θεού, ως απαραίτητο στοιχείο της σωτηρίας μας και τον εαυτό μας ως έχοντα αδυναμίες, που δεν του επιτρέπουν να τις αγνοεί κρίνοντας τον διπλανό του.

Στη χρονιά που πέρασε το Ευρωκοινοβούλιο αντιμετώπισε πολλά και κρίσιμα θέματα για την κοινωνία μας, σε ορισμένα από τα οποία θα μου επιτρέψετε να πω ότι είχε δυσκολίες στη λήψη αποφάσεων ( π.χ. θέματα βιοηθικής). Η απόρριψη ωστόσο της Εκθέσεως για θέματα Βιοηθικής και Βιοτεχνολογίας από μέρους του Ευρωκοινοβουλίου νομίζω ότι δείχνει αφενός μεν το πνευματικό έλλειμμα της πολιτικής στα θέματα αυτά που εγγίζουν ύψιστα σημεία της ύπαρξης μας, αφετέρου δε τις αντοχές της Ηθικής και της Δεοντολογίας, που είναι επηρεασμένες από τις Χριστιανικές Αρχές.Με την ευκαιρία σημειώνω στην αγάπη σας ότι κυρίως στα θέματα Βιοηθικής, αλλά και στα υπόλοιπα που άπτονται ηθικών ή κοινωνικών ζητημάτων χρειάζεται να ακούγεται και η φωνή της Εκκλησίας. Στο ελληνικό Κοινοβούλιο - το σημειώνω με ιδιαίτερη ευχαρίστηση - έχει αρχίσει μία πολύ καλή συνεργασία μεταξύ της Επιτροπής Βιοηθικής της Εκκλησίας μας και της αρμοδίας επιτροπής της Βουλής. Θέματα όπως οι μεταμοσχεύσεις, η γενετική μηχανική, η ευθανασία, η κλωνοποίηση μας απασχολούν κι εμάς όπως εσάς, όπως και τους βουλευτές μας. Άλλα ζητήματα στα οποία μπορούμε να συνεργασθούμε είναι στα σοβαρά προβλήματα περιοχών που μειονεκτούν στην ανάπτυξη. Η Εκκλησία με τον ιερέα, που παραμένει μόνος αυτός στις εμπερίστατες αυτές περιοχές και την όλη δομή της μπορεί να έρθει αρωγός σε σας και να μειωθούν οι υπάρχουσες ανισότητες μεταξύ ορισμένων περιοχών της Πατρίδος μας και των περισσοτέρων άλλων ευρωπαϊκών περιοχών. Επίσης η επιδίωξη για την αειφόρο ανάπτυξη και για τη διαφύλαξη του οικοσυστήματος βρίσκει απόλυτο συμπαραστάτη σας την Εκκλησία. Δεν πρέπει να λησμονήσω την εργασία της Εκκλησίας πάνω στους τομείς του εθελοντισμού και της κοινωνικής επανεντάξεως των περιθωριοποιημένων συνανθρώπων μας. Η επίτευξη μιας στενής συνεργασίας της Εκκλησίας μας μαζί σας είναι στις επιδιώξεις μας και είμαστε βέβαιοι ότι και εσείς το επιθυμείτε. Με τη δική σας άλλωστε συνδρομή επραγματοποιήθησαν μέχρι τώρα τέσσερις αποστολές στελεχών της Εκκλησίας μας στην έδρα της Ε.Ε., για τι;ς οποίες και σας ευχαριστούμε θερμά και πιστεύουμε ότι το πρόγραμμα αυτό θα συνεχισθεί επ' ωφελεία όλων μας.

Ακόμη προσθέτω πως από μία άλλη οπτική γωνία βλέπουμε το ίδιο με εσάς, ότι η γυναίκα αρκετά ταλαιπωρήθηκε από τον ανδρικό εγωισμό και πρέπει να καταλάβει την πρέπουσα θέση της στην κοινωνία. Στο σημείο αυτό οφείλω να παρατηρήσω ότι πρέπει να σταματήσουμε να φορτώνουμε όλα τα δικά μας λάθη στην Εκκλησία και στον Θεό. Ο Δημιουργός έπλασε τον άνδρα και την γυναίκα ισάξιους και συζύγους, όχι τη γυναίκα υποζύγιο του ανδρός. Και ευλόγησε την εργασία και της γυναίκας και όχι μόνο του άνδρα. Η Αγία Πρίσκιλλα ήταν πρότυπο συζύγου, αλλά και εργαζόμενης γυναίκας - εργαζόταν μαζί με τον άνδρα της τον Ακύλα ως σκηνοποιός - και αξιώθηκε να ονομασθεί από τον Απόστολο των εθνών Παύλο συνεργός του. Ναι αυτή η εργαζόμενη και μεροκαματιάρα γυναίκα. Για να ξαναέρθω στα ανθρώπινα δικαιώματα εμείς δεν τα στηρίζουμε σε μία λογική που μπορεί να προέρχεται από ατελές και εμπαθές άτομο, αλλά στην αγάπη των ολοκληρωμένων και αρτίων ανθρώπων. Και σας ερωτώ: αν βλέπει ο άνδρας κατάκοπη τη σύζυγο του από την εργασία και τη φροντίδα των παιδιών κι αν την αγαπά βαθιά και με αυτοθυσία θα την φορτώσει κι άλλο με τις παραξενιές του εν ονόματι των δήθεν δικαιωμάτων του; κι ανάποδα: αν έρθει αργά στο σπίτι ο σύζυγος μετα από μια βασανιστική ημέρα αν τον αγαπά η μη εργαζόμενη ή εργαζόμενη λιγότερο σύζυγος θα θελήσει ποτέ εν ονόματι των δικαιωμάτων της να τον αφήσει να ταλαιπωρηθεί και άλλο στο σπίτι ή θα του προσφέρει ξεκούραση και στοργή; Ολα λοιπόν είναι θέματα συνεννόησης και αγάπης και όχι βεβαίως ανταγωνισμού και αγώνα επικράτησης.

Το θέμα της προώθησης της ισότητας της γυναίκας και των μη σε βάρος της διακρίσεων και οι προσπάθειες που έγιναν στο Ευρωκοινοβούλιο μας βρίσκουν γενικά σύμφωνους, χωρίς όμως ορισμένες ακρότητες που ξεκινούν από μία αντίληψη ανθρωπίνων δικαιωμάτων και που τελικά θίγουν σημαντικά δικαιώματα άλλων ομάδων. Γενικά παρακολουθώ όσο μπορώ και επομένως γνωρίζω και εκτιμώ τις τεράστιες προσπάθειες που καταβάλλετε είτε σεις κα επίτροπε, είτε σεις κυρίες και κύριοι Ευρωβουλευτές για να περιορίσετε τις αδικίες, για να αποτρέψετε πολέμους, για να εξασφαλίσετε την ειρήνη. Γνωρίζω επίσης και τιμώ τους αγώνες των εργαζομένων στις διάφορες υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Ενωσης και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, για την επίτευξη ρυθμίσεων υποστήριξης προγραμμάτων με σκοπό την ποιότητα ζωής και την εξάλειψη των διακρίσεων, για την καταπολέμηση της διαφθοράς και για την επικράτηση της δικαιοσύνης στις κοινωνίες των κρατών - μελών. Παρακολουθώ και τα όσα γράφετε υποστηρίζοντας το δίκαιο, το αυθεντικό και το ωφέλιμο, μέσα στα πλαίσια της δημοκρατικής διακυβέρνησης της Ευρώπης. Οι προσπάθειες σας αυτές μου δημιουργούν την κατά Χριστό ελπίδα και πίστη ότι ο Πολιτισμός, που έχει βάσεις την Αθήνα, τη Ρώμη και την Ιερουσαλήμ, θα επιζήσει. Και ότι όλοι οι Ελληνες και όλοι οι Ευρωπαίοι σε πνεύμα αγάπης και ταπεινοφροσύνης θα εξακολουθήσουμε να ζούμε, με ισχυρό θεμέλιο της ζωής μας την Παράδοση μας.

Το διαρρεύσαν έτος και συγκεκριμένα η 11η Σεπτεμβρίου του 2001 σημάδεψε την πορεία της ανθρωπότητας με εκείνο το απάνθρωπο τρομοκρατικό κτύπημα στη Νέα Υόρκη και την Ουάσινγκτον. Η Ορθόδοξη Εκκλησία μας δεν περιορίζεται σε λόγια καταδίκης κι ευχές να μην επαναληφθούν τέτοιες αποτρόπαιες πράξεις. Ηδη το Οικουμενικό Πατριαρχείο οργάνωσε στις Βριξέλες Διαθρησκειακή Διάσκεψη για τη συνεννόηση και αλληλοκατανόηση μεταξύ των Θρησκειών και η Εκκλησία της Ελλάδος προετοιμάζει Διάσκεψη στην Αθήνα για την καταδίκη της τρομοκρατίας με την διακήρυξη των Αθηνών. Στη Διάσκεψη είσθε από τώρα προσκεκλημένοι μας και ζητούμε τη βοήθεια και συμπαράσταση σας.

Οπως ακόμη γνωρίζετε στην βελγική πρωτεύουσα λειτουργεί ήδη το Γραφείο μας, με διευθυντή τον Θεοφιλέστατο Επίσκοπο Αχαϊας κ. Αθανάσιο, κληρικό με ευρεία μόρφωση και βαθιά θεολογική κατάρτιση, ο οποίος παρακολουθεί τις εξελίξεις και γνωρίζω ότι συνεργάζεται μαζί σας, κάτι για το οποίο και σας ευχαριστώ. Η συνεργασία μας με το αντίστοιχο γραφείο του Οικουμενικού Πατριαρχείου είναι αρμονική και ελπίζουμε σύντομα να έχουμε τη χαρά να συνεργαζόμαστε και με την Εκκλησία της Κύπρου, μετά την επικείμενη ένταξη της Μεγαλονήσου στην Ε.Ε. Αυτή η συνεχιζόμενη σύγκληση για μας είναι σαφές ότι δεν μπορεί να μας οδηγήσει σε συμβιβαστικές λύσεις στα θέματα της Αλήθειας. Σκοπός πιστεύω όλων μας είναι να τεθούν κοινοί στόχοι για την ευρύτερη συνεργασία των ευρωπαϊκών λαών, στο πλαίσιο της οποίας θα υπάρχουν οι προϋποθέσεις για μια ανεμπόδιστη έκφραση του Ορθοδόξου βιώματος. Μέχρι σήμερα η Ενωμένη Ευρώπη πορεύεται περισσότερο τεχνοκρατικά και λιγότερο προς την κατεύθυνση ενός οράματος πνευματικού, το οποίο δημιουργεί τη διαφορά μεταξύ "πολίτη" και "προσώπου".

Μίλησα προηγουμένως για την 11η Σεπτεμβρίου. Από τότε διάφορα στοιχεία που ανακοινώθηκαν δείχνουν μίαν αύξηση της ξενοφοβίας στους ευρωπαϊκούς λαούς. Εμείς ως Εκκλησία προσευχόμαστε να μη λησμονήσουμε ποτέ το λόγο του Ευαγγελίου, ότι δηλαδή όλοι είμαστε παιδιά του Θεού και ότι πρέπει πάντοτε να έχωμε το νου μας σε όποιον έχει την ανάγκη μας. Είμαι Χριστιανός σημαίνει ότι είμαι ένας Σαμαρείτης, ένας δηλαδή άνθρωπος που αισθάνεται ότι είναι και δική του μέριμνα να μην νιώθει κανένας αποκλεισμένος, κανένας απόβλητος, όποιος κι αν είναι, ό,τι κι αν πιστεύει. Αυτό το επιβάλλει και η Εθνική μας Παράδοση και η Ευρωπαϊκή μας Συνείδηση. Για μας τους Ελληνες Ορθοδόξους η αγάπη προς τον οποιονδήποτε συνάνθρωπο και η αλληλεγγύη προς τον ξένο είναι αναπόσπαστο μέρος της ταυτότητας μας, όπως επίσης η στήριξη του χιλιοταλαιπωρημένου πρόσφυγα, η προστασία των αδυνάτων όντων - στα οποία περιλαμβάνω τα έμβρυα, τους βαριά κι ανίατα ασθενείς και τους γέροντες -, η φροντίδα κάθε μέλους οποιασδήποτε μειονότητας. Αυτό είναι ένα από τα χαρακτηριστικά του λαού μας, ένα στοιχείο της ταυτότητας μας, που η Εκκλησία εργάζεται για να το κρατήσει ο λαός μας ως αντίσωμα σε κάθε ρατσιστική αντίληψη.

Το μεγάλο βεβαίως πρόβλημα σήμερα της Ευρώπης είναι η θεμελίωση της ενότητας της πάνω στις καταβολικές της ρίζες. Σεις το έχετε ασφαλώς κατανοήσει και αγωνίζεσθε για να βγει η κοινωνία από την ακηδία. Σεις στο Ευρωκοινοβούλιο στην Ευρωπαϊκή Ενωση και στα διάφορα Fora στα οποία συμμετέχετε, εθνικά και ευρωπαϊκά κι εμείς από τον Αμβωνα οφείλουμε να καταθέσουμε τη μαρτυρία μας ώστε να μην αλλοιωθεί και να μην υποτιμηθεί η ταυτότητα του κόσμου μας - του ευρωπαϊκού και του ελληνικού. Είμαι βέβαιος ότι η υπεράσπιση της ταυτότητας μας είναι ταυτόχρονα και υπεράσπιση της Ευρώπης. Ισως ορισμένοι να διερωτώνται " τί μπορούμε να κάνουμε εμείς οι λίγοι και αδύναμοι;". Η απάντηση έρχεται μέσα από την ασκητική μας Παράδοση, που μας διδάσκει ότι το κακό δεν έχει δύναμη άλλη από αυτή που του δίνει η δική μας αδυναμία. Και η δική μας αδυναμία αρχίζει μόλις έχουμε πεισθεί γι' αυτήν.

Σε αυτό το πλαίσιο τίθεται η αντίρρηση μας στις προτάσεις αποχριστιανοποίησης της Ευρώπης. Ζητώντας από την Ευρώπη και πρωτίστως από την Ελλάδα να μην υιοθετήσουν πολιτική αποχριστιανοποίησης, δεν ζητάμε τον περιορισμό της πολιτικής, ούτε βέβαια θέλουμε να εμποδίσουμε τη δυνατότητα των Κοινοβουλίων να νομοθετούν αντίθετα προς τα όσα η Εκκλησία πρεσβεύει. Εκείνο που θέλουμε, το μόνο που θέλουμε, είναι να μην παύει να προσδιορίζει η Ευρώπη τα όρια της, να μην παύει να προστατεύει την ενότητα της συνείδησης της. Και τα όρια αυτά είναι κατά βάση χριστιανικά. Το πνευματικό υπόβαθρο και το κεκτημένο της Ευρώπης είναι χριστιανικό και αυτό είμαι βέβαιος ότι δεν θέλομε να το απεμπολήσομε. Κανένα ευρωπαϊκό έθνος δεν είναι διατεθειμένο να διαγράψει τις ιστορικές του καταβολές και παραδόσεις. Πολύ περισσότερο ο ελληνικός λαός δεν είναι πρόθυμος να το πράξει. Για τα χαρακτηριστικά της ταυτότητας του δικαίως καυχάται. Και αν ερωτηθεί θα το επιβεβαιώσει.

Αγαπητές και αγαπητοί μου κυρίες και κύριοι Ευρωβουλευτές,

Είμαι πεπεισμένος ότι χρειάζεται η ταυτότητα στον κάθε λαό της Ευρώπης. Και δεν είναι μόνο η ταπεινότητα μου που το πιστεύει. Είσαστε όλοι εσείς, οι προεξάρχοντες της Ευρώπης. Δεν σας αποκρύπτω ότι χάρηκα όταν άκουσα το νέο πρόεδρο του Ευρωκοινοβουλίου στην παρθενική του προσφώνηση προς το Σώμα να ομιλεί στην εθνική γλώσσα της χώρας του, της Ιρλανδίας, για να υπομνήσει σε όλους μας ότι η κάθε γλώσσα και κάθε επι μέρους Πολιτισμός έχουν πολλά να προσφέρουν σε αυτό που ονομάζεται ευρωπαϊκό πνεύμα. Γι' αυτό και η υπεράσπιση της εθνικής μας ταυτότητας βρίσκεται σε πλήρη σύνδεση με την υπεράσπιση της ευρωπαϊκής μας συνείδησης. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να σας απευθύνω έκκληση, εν όψει του σχεδιαζομένου νέου Ευρωπαϊκού Συντάγματος, να αγωνισθήτε για τη διαφύλαξη όχι μόνον των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και των ουσιωδών πνευματικών ιδιωμάτων των ευρωπαϊκών λαών και του δικού μας ελληνικού λαού, που δεν ηθέλησε ποτέ ούτε τη θρησκευτικότητα του να κρύψει, ούτε την Πίστη του να αρνηθεί.

Νομίζω όμως ότι μακρυγόρησα ενώ τις δικές σας σκέψεις κι εμπειρίες επιθυμώ να ακούσω. Εχω έντονο το αίσθημα ότι μιλώντας τούτες τις ημέρες με σας μιλώ με Ελληνες πολιτικούς, από τους οποίους η Ιστορία ζητά να καταθέσουν ακόμη μία φορά τη μαρτυρία τους για το ποιός και πώς είναι ο Πολιτισμός, συνεχίζοντας μια πολιτισμική συμβολή των Ελλήνων στην Ανθρωπότητα, που άρχισε με τον Ομηρο, συνεχίστηκε με τον Σωκράτη, ζωογονήθηκε από το Ευαγγέλιο και εμπλουτίσθηκε από την Πατερική σοφία και αγιότητα. Ορισμένες φορές φάνηκε ότι τελείωσε η παρουσία του Πολιτισμού μας, αλλά όχι, ήταν στη χόβολη του Γένους και με την βοήθεια της εκκλησίας που έδρασε ως κιβωτός και την πρώτη ευκαιρία έγινε φλόγα και πάλι, φλόγα που ζεσταίνει τις ανθρώπινες ψυχές της Οικουμένης και πιστεύω ότι θα τις ζεσταίνει όσο θα υπάρχουν Ελληνες. Σας ευχαριστώ που με ακούσατε.