Ομιλία του Μακ. Αρχιεπισκόπου και πάσης Ελλάδος κ.κ. Χριστοδούλου κατά τα εγκαίνια του Κέντρου Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας με θέμα

«ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ»

( 8/3/2001 )

Ἡ σημερινή μέρα εἶναι ἰδιαίτερα σημαντική γιά τήν Ἐκκλησία μας καί τή σχέση της μέ τήν κοινωνία. Καί εἶναι σημαντική διότι:

1. Ἡ Ἐπιτροπή Βιοηθικῆς, στήν ὁποία ἔχει ἐπενδύσει τόσες ἐλπίδες καί τήν ὁποία ἔχει περιβάλει μέ τόση ἐμπιστοσύνη, ἀποκτᾶ χῶρο, σύγχρονη ὑλικοτεχνική ὑποδομή, αἴθουσα συνεδριάσεων, αἴθουσα ἡμερίδων. Ἤδη ὡς Ἐκκλησία ἔχουμε στή διάθεσή μας γιά τήν βιοηθική προβληματική μιά πολύ καλά ἐνημερωμένη βιβλιοθήκη, ἕνα ὀργανωμένο ἀρχεῖο, δίκτυο κατηρτισμένων συνεργατῶν ποικίλων κλάδων, τόν ἀπαιτούμενο ἠλεκτρονικό ἐξοπλισμό, ἕνα θαυμάσιο περιβάλλον ἐργασίας καί ὅ,τι ἄλλο χρειάζεται γιά νά διευκολυνθεῖ ἡ μελέτη καί ἡ δυνατότητα ὑψλοῦ ἐπιπέδου ἐπεξεργασίας καί ἐκφορᾶς ἐκκλησιαστικῶν καί θεολογικῶν θέσεων ἐπί τῶν ἀναφυομένων προβλημάτων καί διλημμάτων πού συνεπάγεται ἡ ἐκρηκτική πρόοδος τῶν βιοϊατρικῶν ἐπιστημῶν.
   
   
2. Μέ τήν σύσταση τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Βιοηθικῆς, τό κτίριο, τίς ἐγκαταστάσεις καί τήν μόλις παρουσιασθεῖσα ἔκδοση πού μέ τόν τίτλο "Ἐκκλησία καί Μεταμοσχεύσεις " προσφέρει ἡ Ἐκκλησία στόν λαό της καί τήν κοινωνία, τό πρῶτο δηλαδή καρπό τῶν ἐργασιῶντῆς Ἐπιτροπῆς, βλέπει τίς ἐξαγγελίες καί τούς στόχους της νά ὑλοποιοῦνται. Ἡ ἔκδοση αὐτή μέ τόν τύπο καί τήν μορφή της μπορεῖ κάλλιστα νά λειτουργήσει πιλοτικά καί γιά τά ὑπόλοιπα θέματα πού ἐπίμονα ζητοῦν τήν ξεκάθαρη καί ἐπιστημονικά κατοχυρωμένη ἄποψη τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας.
   
   
3. Μέσα ἀπό τό λιτό προσεγμένο αὐτό κτίριο, μέσα ἀπό τήν ἀθόρυβη ἀλλά μεθοδική ἐργασία τῆς Ἐπιτροπῆς Βιοηθικῆς, ἡ Ἐκκλησία μας δίνει μιά μαρτυρία ἤθους, δείχνει ἕναν δρόμο, προσφέρει τό ἦθος καί τόν δρόμο της στήν κοινωνία μας, τήν ἀφανῆ, ἁπλῆ ἀλλά καί συνάμα καί ἀποτελεσματική ἐργατικότητα. Συχνά ἀκούγεται ἡ κατηγορία ὅτι ἡ Ἐκκλησία στά δύσκολα θέματα καί καινοφανῆ προβλήματα δείχνει εἴτε ξαφνιασμένη εἴτε ἀνασφαλής καί φοβισμένη. Γιά τόν λόγο αὐτόν καί ἡ ἀπάντησή της, λέγεται εἶναι εἴτε ἡ ἀνεύθυνη σιωπή εἴτε ἡ ἐμπαθής καί ἀνειλικρινής κινδυνολογία. Ἡ ἀπόφαση τῆς Ἐκκλησία μας να συστήσει αὐτή πρώτη στόν τόπο μας Ἐπιτροπή Βιοηθικῆς ἀφ' ἑνός, ἀλλά καί ἡ ἐργασία πού μόλις παρουσιάσθηκε ἀφ' ἑτέρου, διαψεύδουν τούς παραπάνω ἰσχυρισμούς καί καταδεικνύουν τήν διάθεσή μας νά ἀναλάβουμε κι' ἐμεῖς ἀπό τήν πλευρά μας τό βάρος τῆς εὐθύνης πού μᾶς ἀναλογεῖ ἀπέναντι τῶν κοινωνιῶν καί τοῦ ἀνθρώπου.
   
   
4. Μέ τόν τρόπο αὐτόν ἡ Ἐκκλησία μας δίνει μία ἀκόμη ἔκφραση στήν φιλάνθρωπη διάστασή της καί στό ἀγκάλιασμα τοῦ πόνου, τῶν προβλημάτων, τῆς ἀνάγκης γιά ὑγεία, τῆς ἀγάπης τῆς ζωῆς. Δίνει μιά διέξοδο στήν ἀνάγκη της γιά συμπαράσταση, γιά τόλμη καί ἀλήθεια, γιά συμμετοχή στήν καθημερινότητα τῶν προβλημάτων. Τό σημεῖο αὐτό εἶναι πού καταξιώνει τόν ἐκκλησιαστικό λόγο καί ὑποχρεώνει τήν 'Εκκλησία νά ἐξέλθει ἀπό τήν ἀσφάλεια τῆς σιωπῆς καί τήν μειονεκτικότητα τοῦ αὐτοπαραγκωνισμοῦ της.

Ἡ σημερινή μέρα μᾶς δίνει τήν αἴσθηση τῆς ἐπικαιρότητος, τῆς εὐθύνης, τῆς ἀγάπης μας πρός τήν κοινωνία καί τήν ζωή, τοῦ πόθου μας γιά ἀλήθεια καί συνέπεια.


"ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ"

Κλασσική ἀπόδειξη ὅλων αὐτῶν ἀποτελεῖ τό πνεῦμα μέ τό ὁποῖο βλέπει τήν δυνατότητα τῶν μεταμοσχεύσεων, τῆς μετάδοσης ζωῆς τοῦ σώματος καί τοῦ αἵματός μας ἀπό τόν ἕναν στόν ἄλλον. Μέσα στήν κυριαρχία τῆς ἀρρωστημένης φιλαυτίας τῆς ἐποχῆς μας, ἡ ἐπιστημονική καί τεχνολογική πρόοδος, ἐκτός ἀπό ἐπιτεύγματα πού τρέφουν τήν ἀλαζονεία μας, μᾶς παρέχει καί ἱερές δυνατότητες ἄλλως καί ἄλλοτε πέραν πάσης φαντασίας. Νά προσφέρουμε κομμάτια τοῦ σώματός μας στούς συνανθρώπους μας καί νά οἰκοδομοῦμε τή ζωή τους πάνω στόν δικό μας θάνατο. Αὐτό τό ἐπίτευγμα βαθειά συγκινεῖ τήν Ἐκκλησία πού αὐθόρμητα ψάχνει νά βρεῖ τίς παραμέτρους τῆς πρακτικῆς καί ἐφηρμοσμένης συμπαραστάσεώς της.

Στά χαρτάκια πού φένει ὁ κόσμος γιά μνημόνευση στίς ἐκκλησιίες τό 95% καταγράφονται αἰτήματα ὑπέρ ὑγείας και μόνον τό 5% ὑπέρ σωτηρίας ἤ ἄλλων αἰτημάτων. Ἡ ἀμεσότητα τῆς ὑγείας συχνά τήν καθιστᾶ μεγαλύτερη καί πιό ἐπείγουσα ἀνάγκη ἀκόμη καί ἀπό τή σωτηρία της ψυχῆς. Ἡ δίψα γιά ζωή εἶναι τόσο ἀνθρώπινη καί τόσο βαθειά ριζωμένη στήν ὕπαρξή μας. Αὐτό ἡ Ἐκκλησία τό νοιώθει, καθαρά τό κατανοεῖ καί τό σέβεται.

Ὅ,τι ὅμως ἀποτελεῖ μοναδικό εὐεργέτημα θεϊκή εὐλογία καί ἀφορμή ζωῆς μπορεῖ νά ἐξελιχθεῖ σέ πρωτοφανῆ δοκιμασία τῆς φύσης μας, σοβαρή ἀπειλή τῶν σχέσεών μας ἤ καταστροφικό παράγοντα τοῦ σεβασμοῦ στήν ἱερότητα τοῦ ἀνθρώπου ἐν γένει.

Ἡ Ἐκκλησία ἐπειδή ἱερῶς ἀντικρύζει ὅλα αὐτά, τόν ἐνθουσιασμό γιά τίς μεταμοσχεύσεις τόν βλέπει νά περνάει ἀπό κάθε λεπτομέρεια αὐτοῦ πού περιγράφει τόν σεβασμό στόν ἄνθρωπο. Ἡ Ἐκκλησία δέν παγιδεύεται στήν στενότητα τοῦ ἀριθμοῦ τῶν μοσχευμάτων ἤ τῶν ἀριθμῶν τῶν στατιστικῶν ὑπηρεσιῶν ἤ τῶν πολιτικῶν ἐξαγγελιῶν. Δέν ἐνδιαφέρεται γιά μοσχέυματα ἀλλά ἀγωνίζεται γιά ἀξίες. Εἶναι βαθειά ἡ πεποίθησή μας ὅτι τά πολλά μοσχεύματα θά προέλθουν ἀπό τόν σεβασμό, τήν ἀγάπη, τήν ἀνάγκη γιά κοινωνία ψυχῶν καί σωμάτων. Τά πολλά μοσχεύματα μόλο πού ἀποτελοῦν γιά ὅλους μας ἐπιθυμητό στόχο μέ κανένα τρόπο δέν ἀποτελοῦν καί ἐγγύηση τῆς λύσης τοῦ ἀνθρώπινου προβλήματος.

Ἐμεῖς ὡς Ἐκκλησία συχνά ἀντιλαμβανόμεθα ὅτι πολλά περιμένετε ἀπό μᾶς. Κι ἔχουμε κάθε διάθεση νά συμπαρασταθοῦμε. Ἤδη πρός αὐτήν τήν κατεύθυνση κινούμεθα. Παρά ταῦτα σᾶς ὀφείλουμε μιά ἐξήγηση τοῦ τί μᾶς δυσκολεύει σέ μία ἀπροκάλυπτη ὑποστήριξη τῶν μεταμοσχεύσεων. Γιά κάτι τέτοιο ἔχουμε καί λόγους ἐνδοεκκλησιαστικούς, ἀλλά καί λόγους κοινωνικούς. Σέ αὐτούς τούς λόγους ὀφείλεται τό ὅτι συχνά συστελλόμεθα καί ἐκφράζουμε ἐπιφυλάξεις.


Ἐνδοεκκλησιαστικές δυσκολίες.

Ἡ πρώτη δυσκολία τῆς Ἐκκλησίας ἔχει νά κάνει μέ τό θέμα τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου. Ἐν ὅσῳ δηλαδή αἰωρεῖται τό ἐρώτημα μεταξύ τοῦ ἰατρικοῦ κόσμου ἐμεῖς ὑποχρεούεμεθα νά περιμενουμε. Ἄς μήν ξεχνᾶμε ὅτι ὁ ἐγκεφαλικός θάνατος γιά κάθε μή εἰδικό δέν εἶναι κάτι πού ὁ ἴδιος βλέπει καί διαπιστώνει ἀλλά κάτι πού οἱ εἰδικοί τοῦ λένε καί πρέπει νά πιστέψει. Καί αὐτό δέν εἶναι λεπτομέρεια. Εἶναι πολύ φυσικό στό θέμα τοῦ θανάτου νά εἴμαστε ἰδιαίτερα εὐαίθητοι καί συντηρητικοί. Γιατί ἡ ἀσέβεια στόν νεκρό εἶναι ἡ μεγαλύτερη προσβολή στή ζωή. Καί ἀναφερόμεθα στόν ἰατρικό κόσμο, διότι ὅπως πολλοί ἐξ ὑμῶν γνωρίζετε, ἔγκριτοι συνάδελφοί σας, πανεπιστημιακοί δάσκαλοι μέ ἐπιστημονικές μελέτες καί δημοσιεύματα σέ εὑρείας κυκλοφορίας ἐφημερίδες, ἀλλά καί στό ἐπίσημο ὄργανο του Πανελληνίου Ἰατρικοῦ Συλλλόγου, τό "Ἰατρικό Βῆμα", ἀμφισβητοῦν ἔντονα τόν ἐγκεφαλικό θάνατο. Τά δημοσιεύματα αὐτά ἔχουν ἐπηρεάσει ἕνα σημαντικο ἀριθμό προβληματιζομένων ἀνθρώπων καί τῆς Ἐκκλησίας πού ποικιλότροπα ἐκφράζουν τίς ἐπιφυλάξεις τους. Παρά ταῦτα ἤδη ἡ Ἐπιτροπή Βιοηθικῆς τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, ὅπως θά διαπιστώσετε καί ἀπό τόν τόμο, μετά ἀπό διεξοδική μελέτη τῶ διαφόρων παραμέτρων τοῦ προβλήματος ἔχει ἀποδεχεθεῖ τόν ἐγκεφαλικό θάνατο ὡς τό ὁριστικό βιολογικό τέλος τοῦ ἀνθρώπου.

Ἡ Ἐκκλησία ὅως δέν βιάζεται. Ὀφείλει ἕναν σεβασμό καί στήν ἱερότητα τῶν στιγμῶν τοῦ θανάτου καί στήν εὐαισθησία ὅσων δυσκολεύονται νά ἀποδεχθοῦν μιά προσέγγιση τοῦ θανάτου διαφορετική ἀπό τήν παραδοσιακή ἀντίληψη πού τόν συνδέει μέ τήν παύση τῆς καρδιακῆς λειτουργίας. Ἐπιτρέψτε μου νά σημειώσω ἐδῶ ὅτι αὐτή ἡ ἀντίληψη ἔχει οὐσιαστικά διαμορφώσει καί τήν θεολογία μας σέ τέτοιο βαθμό ὥστε ἡ λειτουργία καί τό ὄργανο τῆς καρδιᾶς νά ἐνδύονται μέ ἰδιάζουσα πνευματική σημασία. Ἡ καρδιακή προσευχή ἔχει νά κάνει μέ τήν καρδιακή λειτουργία.

Γιά νά ξεπερασθεῖ αὐτό τό πρόβλημα ἡ Ἱερά Σύνοδος ἔχει ἀναθέσει στήν Ἐπιτροπή Βιοηθικῆς τήν ὀργάνωση δύο ἡμερίδων· μιᾶς μέ ἱερεῖς πνευματικούς καί μιᾶς μέ ἰατρούς. Ταυτόχρονα προγραμματίζουμε τήν ὀργάνωση ἑνός διορθοδόξου συνεδρίου γιά νά ἀκούσουμε καί τίς ἀπόψεις τῶν ὑπολοίπων ὀρθοδόξων ἐκκλησιῶν. Εἶναι τό καλύτερο πού μποροῦμε νά κάνουμε ἐπί τοῦ παρόντος. Εὐελπιστοῦμε ὅτι θά διαφανεῖ ἡ ἀλήθεια καί σύντομα θά ἀποδεσμευθοῦμε ἀπό αὐτήν τήν ἀναστολή ὥστε ἡ Ἐκκλησία οὐσιαστικά νά συμβάλει στόν ἀγώνα ὑπέρ τῶν μεταμοσχεύσεων.

Ἐπί τοῦ παρόντος ἀνοιχτά συμπαριστάμεθα στή δωρεά τῶν διδύμων ὀργάνων καί τῶν ἱστῶν (κερατοειδοῦς, δέρματος, μυελοῦ ὀστῶν κ.λπ) πιστέυοντας ὅτι σύντομα θά εἴμαστε καί στήν εὐχάριστη θέση νά προχωρήσουμε περισσότερο.


Μεταμοσχεύσεις καί Ἰατρικός κόσμος

Ὑπάρχει ὅμως καί μία δεύτερη δυσκολία.

Ἄν οἱ μεταμοσχεύσεις ἀποτελοῦν μόνον μιά ἐπαναστατική θεραπευτική μέθοδο, αὐτό δύσκολα ἐμπίπτει στίς δικές μας ἁρμοδιότητες. Κάτι πού μόνον μηχανικά καί προσωρινά λύνει τό πρόβλημα τοῦ ἀνθρώπου δέν μπορεῖ νά συγκινήσει τήν Ἐκκλησία. Ἐμεῖς τίς μεταμοσχεύσεις τίς καταλαβαίνουμε μόνον μέσα ἀπό τήν ἀγάπη, τήν ἀνιδιοτέλεια τόν σεβασμό, τήν ἀνωτερότητα, τήν ἀκεραιότητα. Γιά τόν λόγο αὐτόν, ἡ Ἐκκλησία ζητάει ἠθικές, νομικές καί πρακτικές ἐγγυήσεις ὅτι οἱ μεταμοσχεύσεις τελικά δέν θά παρατείνουν μόνον ζωές ἀλλά θά σώζουν ψυχές.

Γενικῶς πιστεύεται ὅτι ὁ ρόλος τῆς Ἐκκλησίας στήν ἐκστρατεία ὑπέρ τῶν μεταμοσχεύσεων εἶναι καθοριστικός. Στό σημεῖο αὐτό ἐπιτρέψτε μου νά ἐκφράσω τίς ἐπιφυλάξεις μου. Τό κλειδί βρίσκεται στά χέρια αὐτῶν πού κρατοῦν τά νυστέρια καί τούς ἀναπνευστῆρες. Ἄν αὐτοί δεν ὑποτάξουν τούς μικροεγωισμούς καί τά συμφέροντά τους στήν ἀνάγκη τῆς ἰατρικῆς προόδου, ὅ,τι καί νά κάνουμε ἐμεῖς ἡ προσπάθεια θά ἀποτύχει.

Ἐμεῖς ζητοῦμε μόρφωση, ἐπιστημονική κατάρτιση καί χειρουργική ἐπιδεξιότητα ἐφάμιλλη τοῦ ἐγχειρήματος. Δέν μπορεῖ ἐπί παραδείγματι τή στιγμή πού τά περιστατικά μας εἶναι τόσο περιορισμένα νά συντηροῦμε τρία μεταμοσχευτικά κέντρα καρδιᾶς τριπλασιάζοντας τά ἔξοδα λειτουργίας καί ἐξοπλισμοῦ καί ὑποτριπλασιάζοντας τήν ἐμπειρία. Δέν ἐπιτρέπεται νά ἔχουμε στή διάθεσή μας λαμπρούς καρδιοχειρουργούς ἐξειδικευμένους στίς μεταμοσχεύσεις ἐπί παραδείγματι παιδιῶν ἐντελῶς ἀνεκμετάλλευτους καί παροπλισμένους γιά ἀνεξήγητους λόγους καί νά περιμένουμε ἀπό τήν Ἐκκλησία νά λύσει τό πρόβλημα τοῦ ἐλλείματος ὀργάνων.

Δέν εἶναι συμβατές οἱ διαρέσεις, ἡ ἀνταλλαγή χαρακτηρισμῶν, ἡ σύγκρουση ἐγωισμῶν μέ τήν ἰδεολογία τῆς φιλαλληλίας πού ἀποτελεῖ τήν βάση τῶν μεταμοσχεύσεων.

Ζητοῦμε ἀπό τούς ἐντατικολόγους διάθεση θυσίας καί αὐτοπροσφορᾶς καί ἀπό τούς μεταμοσχευτές ἀναγνώριση τῶν συναδέλφων τους, ἀνωτερότητα καί ἀξιοπρέπεια.

Ζητοῦμε ἀπό τόν ΕΟΜ νά μή συναντάει τόν ἄνθρωπο μόνο στό κρεβάτι τοῦ λήπτη ἀλλά νά τόν προσταστεύει καί στήν κλίνη τοῦ δότη. Ἡ προστασία τοῦ δότη καί ὁ σεβασμός τοῦ θανάτου πρέπει νά ἀποτελοῦν κύρια εὐθύνη τοῦ ΕΟΜ. Μόνον ἔτσι θά ἐμπνεύσει ἐμπιστοσύνη. Πρόταση τῆς Ἐκκλησίας εἶναι νά ἐπιβληθεῖ ὁ ἀγγειογραφικός ἔλεγχος καί ἡ βιντεοσκόπηση τῶν ἐξετάσεων διαπιστώσεως τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου, πράγμα πού γίνεται σέ ἀρκετά μεγάλα κέντρα. Ἡ υἱοθέτηση μιᾶς τέτοιας πρακτικῆς θά βοηθήσει πολύ στήν οἰκοδόμηση ἐμπιστοσύνης, ἐνῶ ἡ ἄρνηση θά αὐξήσει τίς ὑποψίες καί θά μειώσει τά μοσχεύματα.

Ἡ συνεργασία καί ὁ σεβαμσός τῆς βούλησης τῶν συγγενῶν ἀποτελεῖ ἀπαραίτητο ὅρο τῆς προόδου τῶν μεταμοσχεύσεων στόν τόπο μας. Θαυμάζουμε τήν δύναμη τῆς δωρεᾶς, σεβόμεθα ὅμως καί τήν εὐαισθησία πού ὁδηγεῖ στήν ἄρνησή της. Δέν βιάζουμε, δέν ξεγελοῦμε, δέν παρασύρουμε, δέν ἀσεβοῦμε.

Ὁ πρόσφατα ψηφισθείς νόμος ἤγειρε ἔντονες ἀντιδράσεις, οἱ ὁποῖες καί ὁδήγησαν τίς μεταμοσσχεύσεις στήν παρούσα τραγική κατάσταση. Τά σημεῖα τριβῆς ἤ κλονισμοῦ τῆς ἐμπιστοσύνης μποροῦν καί πρέπει νά βελτιωθοῦν. Μία ἀξιοπρεπής ὑποχώρηση τῶν κρατούντων στίς μεταμοσχεύσεις σέ ὁρισμένα σημεῖα θά ἀποδείξει περίτρανα ὅτι οἱ μεταμοσχεύσεις δέν ἀποτελοῦν σημεῖο σύγκρουσης προσωπικῶν ἐγωισμῶν οὔτε ὑπόθεση μεμονωμένων πρωτοβουλιῶν ἀλλά κοινή πανανθρώπινη προσπάθεια γιά κοινωνία τοῦ ἀγαθοῦ τῆς ζωῆς. Ὁ νόμος ἔχει τίς ἀτέλειες του καί καλό εἶναι οἱ ὑπεύθυνοι νά ξαναρίξουν μιά ματια στίς διατυπωμένες ἐπιφυλάξεις πολλῶν ἰατρικῶν φορέων καί τῆς Ἐκκλησίας.


ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Θά κλείσω μέ μία παρατήρηση. Ἡ χώρα μας, ἡ κατ' ἐξοχήν χώρα τῶν κοινωνικῶν σχέσεων καί δεσμῶν, ἡ χώρα πού μοιράζεται τά περισσότερα ἀπό ὁποιοδήποτε ἄλλο μέρος στόν κόσμο δέν μπορεῖ νά εἶναι τελευταία στό μοίραρμα τοῦ ἀγαθοῦ τῆς ζωῆς. Ἡ παράδοση καί ἡ Ὀρθόδοξη θεολογία μας εἶναι κατ' ἐξοχήν κοινωνικές καί δέν ἔχουν καμμία σχέση μέ τόν σχολαστικισμό καί τόν στενό προβληματισμό. Πῶς λοιπόν μπορεῖ νά εἶναι οὐραγός στίς μεταμοσχεύσεις;

Ὡς Ἕλληνες ἔχουμε ἕνα μοναδικό χαρακτηριστικό πού ὅμως ἔχει δύο ἐντελεῶς ἀντίθετες ὄψεις: εἴμαστε συναισθηματικοί. Καί αὐτό σημαίνει ἤ εὐαίσθητοι καί κοινωνικοί ἤ στενόκαρδοι καί καχύποπτοι. Στήν παροῦσα φάση τό ἐλάττωμα φαίνεται πώς ὑπερτερεῖ τοῦ προτερήματος. Στά χέρια ὅλων μας, γιατρῶν, πολιτικῶν, κοινωνικῶν φορέων καί Ἐκκλησίας -δέν ἀποποιούμεθα τίς εὐθύνες μας- βρίσκεται ἡ δυνατότητα νά πέσουμε ἀπό τήν τελευταία στήν πρώτη θέση. Ἡ εὐκαιρία αὐτή αὐτό τό μήνυμα θέλει νά δώσει σέ ὅλους σας, αὐτή τήν ἐλπίδα στοχεύει νά προσφέρει στόν τόπο μας.